नेवाःत राजनैतिक कथं छाय् ल्यूने लात ?

डा. महेशमान नेवाः 

राणा शासन 
पृथ्वी नारायण शाहया शासन, नेवाः विरोधी क्रूर दमनया ज्यानमारा शासन खः । नेवाःतय्त सेनाय् भर्ना जुइ मदु, आखःनं ब्वने मदु यानाबिल । सच्छि व प्यदँ ताःहाकःगु राणाशासन झनहे अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमनया निरंकुश कट्टर नेवाः विरोधी शासन खः । नेवाः भासं चिनाखँ छपु च्वःपिंत तकनं सर्वस्व हरण व आजन्म कैद याइगु, सम्पन्न नेवाःतय्त त्वहः मदु त्वहः तया झा मुद्धाय् तक्यंकाः सर्वस्व हरण व आजन्म कैद याइगु कट्टर नेवाः विरोधी शासन खः । चिचीधंगु द्वँविद्वँलय् नं ल्हाः तुति पालीगु, छ्यं ध्यनीगु, म्वाःम्वाकं धुँयात नकीगु क्रूर शासन खः । 
नेवाःतय्सं राणाशासन विरुद्ध क्रान्तिया विगुल पुल । नेवाःत राणशासकतय् न्ह्यःने पुलिं चुयाः म्वायेगु पलेसा छ्यं धस्वाकाः शहीद जुया वन । प्यम्ह अमर शहीदमध्ये स्वम्हला नेवाःत हे खः ।

नेपाली कांग्रेस 
नेपाली कांग्रेसं राणाशासन विरुद्ध आन्दोलनया घोषणा यात । नेवाःतय्सं नेपाली कांग्रेसयात तिवः बिल । नेवाःत ज्यान पानाः सतकय् वल । राणाशासन क्वःदल । वि.सं. २०१५ या दक्कले न्हापांगु आम चुनाव जूबलय् स्वनिगःया स्वंगू क्षेत्रमध्ये येँ व ख्वप निगू क्षेत्रं नेपाली कांग्रेसयात त्याकाः छ्वत । नेपाली कांग्रेस याकःचिया सरकार गठन जुल । राणाविरोधी, क्रान्तिकारी, प्रजातन्त्रवादीकथं नेवाःतय्सं विश्वास यानाः तःगु नेपाली कांग्रेसया सरकारं भारतनापं राष्ट्रघाटी गण्डक सम्झौता यात । स्वनिगःयात नेवाःतय्सं थ्व सम्झौता पनेत तच्वःगु विरोध याःगु खः । अभूतपूर्व विशाल जुलुस पिकाःगु खः । स्वनिगःया नेवाःतय्सं तच्वःगु विरोध यायेक यायेकनं नेपाली कांग्रेसया सरकारं गण्डक सम्झौता याःगुलिं नेपाली कांग्रेस बदनाम जुल । थ्वहे मौकाय् लाकाः जुजु महेन्द्रं कू यात । आमचुनावय् स्वब्वय् निब्व थासं (१०५ क्षेत्रमध्ये ७४ क्षेत्र) त्याका वःगु नेकांया सरकार तासया छेँथें क्वःदल ।

नेवाः 
इतिहासं क्यनाबिल नेवाःत धैपिं जनद्रोही शासनविरुद्ध ज्यान पानाः ल्वाइपिं क्रान्तिकारी वीर जाति खः । देय् व जनताया निंतिं ल्वाइगु पार्टीत सिरपाः बीसःपिं खः । तर राष्ट्रघाटी ज्या यातधाःसा थःपिनि यःगु पार्टी हे जुसां मिखा तिसिना ल्यू ल्यू वनेगु पलेसा संघर्षया मिप्वाः ज्वनाः न्ह्यःने वनीगु देशभक्त जाति खः ।
वि.सं. २००६ सालं नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी जन्म जुल । पार्टी नीस्वंपिं न्याम्ह न्ह्यलुवाःत मध्ये न्याम्हंहे नेवाःत खः । इतिहासया थ्व घटनां क्यना बिल । नेवाःत धैपिं नेपाःया अग्रगामी शक्ति खः । नेवाःत धैपिं जातीय मुक्ति, देय्या मुक्ति जक मखु वर्गीय मुक्तिया निंतिं ल्वाइगु शक्ति खः ।

पञ्चायती शासन 
वि.सं. २०१७ सालया कू लिपा जुजु महेन्द्रं निरंकुश राजतन्त्रया निर्दलीय पञ्चायती शासन न्ह्याकल ।भूमिसुधारया नामं गुथि जग्गा मी जीका बिल ।
स्वनिगलं पिनेयापिन्त स्वनिगःया भूमि कब्जा यायेगु, स्वनिगलय् स्थायी वसोवास यानाः च्वं वयेगु लँ चायेका बिल । आदिवासी नेवाःतय्त भूमिं विस्थापित यायेगु मुक्कं धैथें नेवाःत जक चुन्च्वंगु स्वनिगलय् नेवाःत अल्पमतय् लाकेगु षडयन्त्रया सुरुवात खः ।
भूमिसुधारं सांस्कृतिक ख्यलय् तच्वतं बांमलाक लिच्वः लाकल । सांस्कृतिक जात्रा पर्वया मुख्य आयस्ता बुँ खः । भूमिसुधार लिपा गुथि जग्गा हिनामिना जुया वन । जात्रापर्वया आयस्ता सुना वन । आपालं जात्रा पर्व आयस्ता मदयाः दिना वन । जुजु महेन्द्रं नेपाःया ततःधंपिं द्यःतय्गु धुकू चायेकाः अमूल्य हिरामोती, लुँ-वह, तिसा रत्न सकतां काल । धनसम्पत्ति स्वीस बैंकय् स्वथने यंकल । नेपाल भाषा स्यायेगु खँय् पञ्चायती शासकतय्सं राणाशासकतय्तनं माथ यात । नेपाःया छगूजक रेडियो स्टेशन रेडियो नेपालं नेपालभाषा पितिना हल । ब्वनेकुथिं नेपालभाषा पितिना हल । ब्वनेकुथिं नेपालभाषा पितिनाहसेंलिं नेपालभाषा संकटय् लात । नेपालभाषा लोप जुइगु अवस्थाय् लाःवन । पञ्चायती व्यवस्था वयेन्ह्यःतक स्वनिगःया नेवाःत सकस्यां धैथें छेँय् छेँय् नेवाः भाय् छ्यलाबुला जुया च्वंगु खः । ब्वनेकुथिं पितिनाहसेंनि थौं ९५% नेवाः मस्त नेवाः भाय् मसय् धुंकल । मुक्कं नेवाःत मध्ये ७०% नेवाःत नेवाःभाय् मसय् धुंकल । 
पञ्चायती शासकतसें नेवाः विरोधी अभियानया झवलय् प्रशासनया च्वय्या पदय् चुन्च्वंपिं नेवाःतय्त ल्यत्तुमत्तु ल्ययाः पितिनेगु यात । सरकारी ख्यलय् ज्या यायेत लोकसेवा पास यायेमाःगु जुल । लोकसेवा खँय्भासं बिइमाःगु जक मखु, पुर्ण अंकया खसभाय् छगू पेपर अनिवार्य जुल । लोकसेवाय् एम ए पास यानाः तःपिन्त थप नम्बर बीगु तर नेपाल भाषा कयाः एम ए पास यानाः तःपिन्त धाःसा नम्बर हे मबीगु यात । पञ्चायती शासन विरुद्ध २०२२ सालं अनंलि २०३६ सालं स्वनिगःया नेवाःत सडकय् क्वहां वल । स्वनिगःया नेवाःतय्सं पञ्चायती व्यवस्था वाराक्वारां संका बिल । २०४६ सालं नेवाः नेता गणेशमान सिंहया नेतृत्वय् नेकां व वाममोर्चा छप्पं जुया वसेंलि, नेवाः विरोधी पञ्चायती व्यवस्था क्वःथलेत स्वनिगःया नेवाःत हाफ्वः दना वःथें दना वल । नेवाःत दक्कले न्ह्यःने च्वनाः संर्घष यात । आपालं नेवाःत बलिहार जुल । जनआन्दोलन अभूतपुर्व जुल । ऐतिहासिक जुल । नेवाः विरोधी पञ्चायती व्यवस्था क्वःदल । बहुदलीय प्रजातान्त्रिक व्यवस्था वल ।

जनआन्दोलन लिपा 
जनआन्दोलनया मंका नेता गणेशमान सिंहजुं प्रजातन्त्र वलकि जातीय भाषिक समस्या अःपुक्क ज्यनी धकाः आस्वस्त यासें नेपालभाषा ख्यःया नेवाः न्ह्यलुवाःपिन्त आन्दोलनय् सालायंकादीगु खः । आन्दोलन लिपानं जातीय भाषिक समानता मवल । गणेशमानजुं मतीहे मतःकथं नेपाली कांग्रेस प्रजातन्त्रवादी मखु ब्राहृमणवादी लाना च्वन । 
नेकांया संस्थापक नेता, ऐतिहासिक जनआन्दोलनया सर्वोच्च कमाण्डर वीर गणेशमानजुं नेकां त्याग यायेत बाध्य जुल । 
पञ्चायती शासन विरुद्ध हतियार ल्ह्वनाः क्रान्तिकारी इतिहास दयेकूपिं कम्युनिष्टतसें नेतृत्व याःगु एमाले पार्टी वर्गीय मुक्तिया नापं राष्ट्रिय स्वाधीनता व जातीय समानताया घोषणा याःगुलिं स्वनिगःया नेवाःतय् नुगः सालेत ताःलात । स्वनिगः एमालेमय जुल ।
तर आन्दोलन लिपा वःगु नेकां व एमालेया सरकारं धाःसा छगू धुंका मेगु नेवाः विरोधी, स्वनिगः विरोधी, देशघाती ज्यात यानाहल । म्वाना च्वंगु नेपालभाषा स्यानाः सीधुंकूगु संस्कृत भाय्यात रेडियो नेपाल व ब्वनेकुथिइ क्वचिंकेगु ज्या यात । आदिवासी नेवाःतय् स्वनिगःया महानगरपालिकाय् नेपालभाषा छ्यलाबुलाय् बन्देज तया बिल । जुजु महेन्द्रं नेवाःतय्त अल्पमतय् लाकेगु, विस्थापित यायेगु षडयन्त्र सुरु यातसा, प्रजातन्त्रवादी नेकां व एमालें स्वनिगलय् पिनेयापिन्त अनिश्चित ढंगं दुकायेगु ज्या यात । नेवाःतय्त अल्पमतय् लाकेगु, विस्थापित यायेगु, पञ्चायती षडयन्त्रयात निरन्तरता विल । राज्य सत्ताया सेना, प्रहरी, सरकार, प्रशासन, न्यायालय सकतां ब्राहृमणवादी यानाः बिल ।
पञ्चायत कालय् सुलाः सुलाः भ्रष्टाचार याइथाय् भ्रष्टाचार र्सवव्यापी, र्सवशक्तिवान भगवान जुल । नेवाःतय् ख्युं क्वथाय् गुप्तवास च्वनाः क्रान्ति याःपिं खँय्ब्रम्हु नेतात भव्य महलया थुवाः जुल । चप्पलचिया पलेसा पजेरो न्ह्याइपिं जुल । राजनितिक पार्टी बेइमान भ्रष्टतय् अखडा जुल । 
भारतनापं जुयाच्वंगु असमान सन्धित खारेज यानाः पञ्चशीलया आधारय् न्हू सन्धि यायेमाःथाय् झन् अःखः नेकां व एमाले जानाः राष्ट्रघाटी महाकाली सन्धि यात । नेवाःतय्सं दक्कले उप्पो विस्वास यानाः तःगु एमालेंनं देशघाती, भ्रष्ट, नेवाःविरोधी, स्वनिग विरोधी जुयाः पिहां वल । स्वनिगःया नेवाःत तच्वकं निराश जुल ।

माओवादी 
नेकां व एमाले सरकार विरुद्ध माओवादीं हतियार ल्हृवन । नेवाः राज्य, राष्ट्रिय स्वाधीनता व गणतन्त्रया उद्घोष यात । ब्राहृमणवादी नेकां व एमालेपाखें निराश जुयाच्वंपिं स्वनिगःया नेवाःतय्गु नुगः माओवादीपाखे क्वसाल । जुजु ज्ञानेन्द्रया निरंकुश राजतन्त्र विरुद्ध शान्तिपुर्ण आन्दोलनकारीत व माओवादीत छप्पं जुयाः आन्दोलन यासेनिं विश्वया इतिहासय् ज्वः मदूगु ६२-६३ सालया जनआन्दोलन जुल । गणतन्त्र वल । छकः एमालेमय जूगु स्वनिगः आःधाःसा माओवादीमय जुल । नेपाःया दक्कले तःधंगु पार्टी माओवादी जुल ।

आप्रवासन 
०४६ सालय् जनआन्दोलन लिपा, ०५२ सालया माओवादी शसस्त्र द्वन्द्वलिपा, ६२-६३ या जनआन्दोलन लिपा पिनेयापिं मनूत स्वनिगलय् खुसि बाःवःथें दुहाँ वल । २१ सालं भूमिसुधार जुइ न्ह्यः तक, लाक्क ५६ लाख जक जनसंख्या दुगु स्वनिग नेवाःतय् बहुमत दुगु स्वनिगः थौं ६९ साल थ्यंबले ६०७० लाख थ्यने धुंकल । थ्व अनियन्त्रित, अव्यवस्थित आप्रवासनया कारणं यानाः स्वनिगःया उर्वर भूमि नष्ट जुल । आदिवासी नेवाःतय् लजगाः चब्बुत । चकंगु खुल्ला थाय्त 
मदया वन । ख्यः, पुखू, ल्वंहिति, लुँहिति, तुँ बुँगाःचा सुना वन । पवित्र खुसि, तिर्थस्थल कुरुप जुल, धः जुल, साःगाः जुल । बहाः बहि भुलुसुलुं दन । लः मन्त, मत मन्त, स्वःस्वःथाय् फोहोर जुल, सुन्दर शान्त सुरक्षित स्वनिगः तिन्हिनय् हे लुटपाट हत्या हिंसाया राज जुल । आदिवासी नेवाःतसें र्स्वर्ग दयेका तःगु स्वनिगः पृथ्वी नारायण शाहया सन्तान, जंगबहादुरया सन्तान, नेकां एमाले व एनेकपा माओवादी जानाः नर्कय् रुपान्तरण यानाबिल । तच्वःगु आप्रवासनं यानाः स्वनिगःया सतकत जाम जुल । सडक जाम मजुइकेत, स्वनिगःया सांस्कृतिक स्वरुप व आदिवासी नेवाःतय्गु संरक्षण यायेत, स्वनिगःया पर्यटकीय म्हसीका म्वाका तयेत आप्रवासनयात नियन्त्रण यायेमाःगु खः । तर डा. बाबुराम भट्टर्राईया एनेकपा माओवादी सरकारं आप्रवासनयात प्रोत्साहन बीगु षडयन्त्रकथं राज्यसत्ताया शक्ति छ्यलाः आदिवासी नेवाःतय् छेँ धमाधम थुना च्वंगु दु । स्वनिगलय् आटंक न्यनावना च्वंगु दु । नेवाः राज्यया नारा बियाः नेवाःराज्यया गःकीगु, आदिवासी नेवाःतय्त विस्थापित यायेगु ज्या यानाच्वंगु दु । नेकां व एमाले दंग जुया तमासा स्वया च्वंगु दु । नेकां व एमालेपाखें निराश जूपिं नेवाःत आः एनेकपा माओवादी पाखेंनं निराश जुइ माल । ततःधंगु राजनीतिक पार्टीत ब्राहृमणवादी जुल, भ्रष्ट जुल, स्यन, देशघाती जुल । ब्राहृमणवादी पार्टी ल्यूल्यू वनेत नेवाःत तयार मदु । थथे जुया नेवाःत राजनीतिक रुपं ल्यूने लाःथें च्वंगु खः । भ्रष्टाचार, देशघाती, जनविरोधी, ब्राहृमणवादी ज्याय् न्ह्यःने लाइगुसिबें ल्यूने लाइगु बेश ! स्वनिगःया नेवाःतसें न्हूगु विकल्प माला च्वंगु दु ।

कमल थापा 
कमल थापां धाःवया च्वंगु दु । राजनीतिक दलतय्सं देश स्यंकल, इपिं असफल जुल । जुजु मदया देश स्यन । देय् दयेकेत जुजु माः । आः विकल्प जिपिंहे खः । नेवाःतसें बांलाक्क स्यू, पृथ्वीनारायण शाह जक मखु वया सन्तान दक्क्वंहे कट्टर नेवाः विरोधी खः । नेवाःतय्त राजतन्त्र स्वीकार मदु । 

विकल्प 
नेवाःतय्सं विकल्प माला च्वंगु दु । ब्राहृमणवादं मुक्त जूगु, समानुपातिक, समावेशी, संगठनात्मक स्वरुप जक मखु आदिवासी जनता मर्स्या, मुस्मां, मिसापिंन्संनं नेतृत्व काये खनीगु पार्टी जातिय, भाषिक, सांस्कृतिक समान अधिकारया निंतिं, राष्ट्रिय स्वाधीनताया निंतिं, भ्रष्टाचार उन्मूलनया निंतिं, अग्राधिकारसहितया नेवाः स्वायत्त राज्यया निंतिं, स्वनिगः बचे यायेगुया निंतिं संर्घष याइगु न्हूगु पार्टी ।

लुकाइएको नेपाली इतिहास

नेवारी समुदायलाई यसरी फाँसी दिन थाल्यो : लुकाइएको नेपाली इतिहास

प्रा.डा. एच.जी.बेहर (जर्मनी) द्वारा लिखित पुस्तकबाट साभार गरिएको विचारोत्तेजक सन्दर्भहरु हरेक नेवारले पढनै पर्दछ । कृपया एक पल्ट पढ्नु होला । 
राजा महेन्द्रले उनको पुर्खाको गुनगान गरि लेख्न लगाइएको इतिहास हाम्रो पाठ्यक्रममा छ । तर वास्तविक इतिहास लुकाइएको छ । यो पुस्तकले धेरै त्यस्ता लुकाइएका तथ्यहरु अनुसन्धान गरि प्रकाशित गरेको छ । पृथ्वी नारायण शाह सम्बन्धि केहि पानाहरु यहा म प्रस्तुत गर्दै छु । वास्तविकता थाहा पाएपछी निश्चित रुपमा पृथ्वी नारायण शाहका अन्ध भक्तहरु मर्माहत हुने छन्त्य । त्यसैले अन्धभक्तहरुलाई यो किताब पढेर दिमाग खराब नगर्न जानकारी दिन चाहन्छु । 
सम्बत १७१६ सम्म पनि गोरखा नरेश नरभूपाल शाह माटोले पोतेको आसन (राजगद्दी)मा बस्थे । उक्त आसन उनलाई असाध्यै अप्ठेरो लाग्थ्यो । नेपाल (हाल काठमाडौँ, पाटन, भक्तपुर)का राजाहरु चाँदीको आसनमा बस्थे भन्ने उनले सुनेको थिए । उनि पनि एउटा चाँदीको आसन बनाउन पाए हुन्थ्यो भन्ने सोच्न थाले । 
शक्तिशाली रजौटासित बिहे गरि सम्बन्ध बनाउने र कम्जोर रजौटालाई कज्याउने राजनीति पछ्याउदै सम्पन्न र शक्तिशाली बन्न सिमा बिस्तार गर्ने उद्देस्य लिएर उनले धेरै पल्ट बिहे गरे । तर उनि सफल भएनन् । अन्तमा उनले आफ्नो नीति परिवर्तन गर्ने निश्चय गरे । सम्बत १७३२ मा उनले आफ्नो छोरा पृथ्वी नारायणलाइ भक्तपुरको राजासित बस्न पठाए । त्यो चिठ्ठी, जुन नरभूपाल शाहले भक्तपुरको राजालाई लेखेको थिए, अनुसार उसको छोरालाई यथोचित हुर्काउन र शिक्षादीक्षा दिन नेपालमा मात्रै सम्भव भएको हुनाले त्यस्तो ब्यबस्था मिलाइदिन अनुरोध गरेको थिए । तर उनको वास्तविक उद्देस्य भने उनको छोरालाई त्यहाँको दरवारमा राख्न पाए हुन्थ्यो भन्ने थियो । छोरा नेपाल दर्बार छिर्न पायो भने त्यहाँको गोप्य र महत्वपूर्ण कुरा थाहा पाइन्छ भन्ने थियो । 
(अन्य स्रोत बाट जानकारी बटुलेर थपेको) : हुन त राजा नरभूपालले यस्तो प्रस्ताब काठमाडौँ र पाटनको राजालाई पनि पठाएका थिए । तर पाटनको राजाले चिट्ठीको कुनै जवाफ दिएनन भने काठमाडौँका राजाले न्वाक्व:मा राखेर हुर्काउने पढाउने भए सहयोग गरुम्ला भनि मौखिक जवाफ दिएर पठाए । न्वाक्व: भनेको हाल नुवाकोट हो जुन काठमाडौँ राज्यको एक प्रदेश थियो र त्यहाँको शासनभार काठमाडौँबाट नियुक्त मल्लले हेर्दथे । काठमाडौँ र पाटनको राजाहरुको यस्तो ब्यबहारबाट नरभूपाल शाहले अपमानित महशुस गरे । तर अत्यन्त धार्मिक स्वभाव र उदार दिलका भक्तपुरका राजाले भने हार्दिक निमन्त्राणा दिइ शिक्षा दिक्षा दिन स्विकार गरे । 
(फेरी मूल पुस्तक बाटै)
भक्तपुरका मल्ल राजाले अत्यन्त मित्रवत व्यवहार देखाउदै बालक पृथ्वी नारायण शाहलाई दरबारमा पाहुनाको रुपमा स्वीकारे । उनलाई दरवारको सबै कुना कुना देखाए । उनका राजकुमार राजकुमारीहरुलाइ पृथ्वी नारायण सित खेल्न छुट दिए र उनलाई कुनै किसिमको भेदभाव नगरी अत्यन्त सम्मानका साथ राखे । धर्मको काम भन्ठानी भक्तपुरका राजाले पूर्ण सहयोग गरि उत्कृस्ट शिक्षा दिक्षा दिएर राखे । यसबापत कुनै दस्तुर वा सम्झौता पनि गरेनन । 
पृथ्वी नारायण शाह स्मरण शक्तिमा तेज थिए । एकपल्ट देखेको कुरा हम्मेशी नबिर्सने । उनले भाषा पनि छिटै सिके र दरबारमा प्यारो बनेर हुर्किए । पाँच वर्ष पछी उनि आफ्नो गृह नगर गोरखा फर्किए । उनले मल्लकालीन दरबारका धेरै जानकारीहरु बटुलेका थिए । मल्ल खानदान भित्रका कलहलाइ नजीकबाट नियालेका थिए । के कुरामा तिनीहरु मिल्छन, के कुरामा झगडा गर्छन, के कुरामा ईर्ष्या गर्छन, के कुरामा रीस गर्छन, ती सबै कुरो बुझेका थिए । त्यस्तै गरि कति सेना छन्, कति हतियार छन् र सामरीक महत्वका ठाउँहरु कता कता छन त्यो जानकारी पनि बटुलेका थिए ।
फर्केर गएपछि पृथ्वी नारायण शाह यति उत्साहित थिए कि नुवाकोट हमला गरेर सजिलै जित्न सक्छु भनि निश्चित जसो थिए । काठमाडौँका राजाको अपमानको बोझ बोकेर बसेका राजा नरभूपालको सहमतिमा तुरुन्तै नुवाकोट आक्रमण थाले । तर युवा पृथ्वीनारायणको गलत आंकलन र बुबा राजा नरभूपालको अनुमान बिपरित गोरखाले नराम्रो हारको सामना गरे ।
त्यो बेला देखि गोरखाले उपत्यका आसपास क्षेत्रहरुमा हरेक बर्ष जसो आक्रमण जारी राखे । गोरखाली आक्रमण सधैजसो मनसुन सिजन पश्चात हुन्थ्यो । मनसुन सिजन पश्चात आक्रमण गर्दा लुटपाट गर्न सजिलो हुने र धेरै धनसम्पत्ति लुट्न सकिने विश्वास गोरखाले राखेको थियो । त्यसैले आक्रमण ठ्याक्क सेप्टेम्बरको अन्त्य तिर (भदौ असोज अर्थात् दशैंको मुखमा) गरेको देखिन्छ । तर यो आक्रमण कहिलेपनि सफल भएको देखिन्न । यस्तो लुटमार गर्ने उद्देशेले आक्रमण गर्ने र असफल भै फर्कने क्रम सम्बत १७६४ सम्म जारी रह्यो ।
तत्पश्चात पृथ्वी नारायण शाहले एउटा शान्ति प्रस्ताव नेपालका मल्ल राजाहरु तर्फ पठाए । अन्त्यहीन जस्तो बार्षिक लडाई र प्रतिरोधले मल्ल राजाहरु दिक्दार थिए । त्यो भन्दा पनि यस्तो सानो सानो स्तरको लडाइले त्यो बेला नेपालको अन्तरास्ट्रिय बन्दब्यापार (तिब्बत भारत तिरको ब्यापार)लाइ नोक्सान पुगी राखेको थियो । मल्ल राजाहरु त्यसैले शान्तिको प्रस्ताव सित वास्तवमा खुशी भएका थिए ।
तर पृथ्वी नारायणको प्रस्ताव बास्तवमा एउटा चलाखी मात्र थियो । उनले वास्तविक शान्ति चाहेका थिएनन । जव गोर्खाले उत्तरतिर रहेको व्यापार मार्गमा नाकाबन्दी लगाउन थाले, मल्ल राजाहरुले गोरखाको मनशाय बुझ्न थाले । साथसाथै त्यो समय गोरखाली सेनाले युद्धमा अत्यधिक हतियार प्रयोग गरेको र ती हतियार उच्च कोटीको रहेको समेत थाहा पाए । मल्ल राजाहरु एउटा निर्धन गोरखा राज्यसित त्यस्तो हतियार कहाँबाट आयो भनेर चकित परेका थिए । लडाई अत्यन्तै महँगो हुन्छ भनेर बुझेका मल्लराजाहरु गोरखाले वर्षेनी लडाई लड्न पैसाको जोहो कताबाट गर्छन, गोरखा बाट टाढा टाढा पुगेर लड्ने सेनाको रासन पानी, उपचार खर्च, तलबमान, लुगाफाटो, हतियार गोलीगट्ठा आदि कताबाट आपूर्ति हुदै थियो भन्ने सोचेर चकित परेका थिए ।
गोर्खाली सेनालाई प्रशस्त आर्थिक र उच्चस्तरीय हतियार उपलब्ध गराउने स्रोत तत्कालिन बेलायती सरकार थियो । तर यो कुरो नेपालको मुलधारको इतिहासबाट लुकाइएको छ । यो सम्बन्धि गरिएको एक गोप्य सम्झौताको दस्तावेज हालसम्म पनि लण्डनमा सुरक्षित छ । इस्ट इंडिया कम्पनि सम्बन्धि आर्काइवमा त्यो छ । 
मैले उल्लेख गरेको त्यो गोप्य सम्झौतामा गोर्खाली प्रतिनिधि र क्याप्टेन सिअने (Captain Ceane) को दस्तखत छ । जुन दस्तावेज अनुसार बेलायती सरकारले सैन्य सहायता तथा रणनैतिक सरसल्लाह उपलब्ध गराउने र त्यसको बदलामा गोरखाले नेपालको ब्यापारिक मार्ग ध्वस्त गर्नु पर्ने सम्झौता भएको थियो । यो त्यहि ब्यापारिक मार्ग हो जहाँ बाट हालको भारत र चीन बीच नेपाल भै ब्यापार चलेको थियो । 
भारतको मुगल ब्यापारीहरु नेपालको मल्ल राजा सित मिलेर ब्यापार बढाउदै थिए । बेलायतको अनुमानमा झन्डै ३०% मुगल सम्पत्तिको मुख्य श्रोत नै उत्तरसित रहेको यो व्यापार थियो । त्यसैले बेलायतिहरु यो श्रोत हात लगाई भारतीय उपनिवेशबाट हुने आम्दानि बढाउन चाहन्थे । 
लण्डनमा रहेको दस्ताबेजमा उल्लेख भए अनुसार पृथ्वी नारायण शाहका सेनाले ८०० वटा काँधमा राखेर प्रहार गर्नु पर्ने लामो नाल भएको शक्तिशाली बन्दुक र २१ जना बेलायति सैन्य सल्लाहकार प्राप्त गरे । सम्बत १७६६ मा बेलायतको हतियार, सैन्य सूचना र सल्लाह समेतको सहयोगमा गोरखाले किर्तिपुर कठिन युद्द गरि जिते । कीर्तिपुरले अदम्य शाहस देखाउदा देखाउदै पनि उच्चस्तरीय हतियार सामु टिक्न सकेनन । त्यो लडाईमा कीर्तिपुरका दुइ तिहाइ जनसंख्या मारिएका थिए । मारिएकाहरुमा सबै नेवारी समुदायका थिए । 
हिंस्रक गोर्खाली सेनाले विजय उन्मादमा बाँचेका कीर्तिपुरे जनताको नाक काटे । आजसम्म पानी त्यो "ठाँउ नाक नभएको मान्छेको गाँउ" भनेर परिचित छ । यो घटना घटिसकेपछी बल्ल मल्ल राजाहरुले परिस्थिति निकै गम्भीर बनिसकेको चाल पाए ।
जय प्रकाश मल्ल, काठमाडौँका राजा, एक विद्वान शासक थिए । उनले इस्ट इंडिया कम्पनीलाई गोरखाको आक्रमण बिरुद्ध सहयोगको याचना गर्दै एक मार्मिक चिट्ठी लेखे । इस्ट इंडिया कम्पनीले पनि तत्कालै १५ जवान प्रभावशाली सैन्य टुकडी क्याप्टेन किनलोक (Kinloch) को नेतृत्वमा नेपालका मल्ल राजालाई सहयोग गर्न पठाए । यी क्याप्टेन असाध्यै मदिराप्रेमी थिए ।
क्याप्टेन किनलोक नेतृत्वको बेलायती सेना जव काठमाडौँ उपत्यका नजिकको पहाडी इलाका पुगे तिनले गोर्खालीसित लडाई लडेको नाटक गरे र उक्त लडाइमा बेलायती सेना हारेको भनि गलत प्रचार गरे । गोर्खाली आक्रमणमा परि क्याप्टेन आफै घाइते बनेको प्रचार गरे । यो घटना "म कुटे जस्तो गर्छु तँ रोए जस्तो गर" भन्ने नेपाली उखानसित मिल्दोजुल्दो छ । यस्तो फर्जी घटना घटाएर गोरखा अत्यन्त शक्तिशाली छ, हामी केहि गर्न सक्तैनौ भनि बेलायतीले मल्ल राजाहरुको मनोबल गिराउन चाहन्थे ।
बेलायती सहयोगको आश मरेपछि जय प्रकाश मल्ल धार्मिक आस्थातिर ढल्किन थाले | एक जोतिषले उनलाई नेपालको भविष्य कुमारी मातामा निर्भर हुने योग छ भनि बताईदिए । राज्य बचाउने आशमा सम्बत १७६८ मा उनले कुमारी माताको भब्य पुजा गर्दै इन्द्र जात्रा धुमधाम मनाए । त्यो बर्ष सेप्टेम्बर १३ का दिन रथ यात्रा पनि थियो र त्यो दिन सम्पूर्ण नेपालका जनता चामलको मदिरा (जाँड) खाएर रमझममा मस्त रहेका थिए । 
जात्रामा मस्त राजा र जनताले गोरखा सेनाले चारैतिरबाट शहर घेरेको चालै पाएनन् । जब गोर्खाली सेनाले जात्राको रथ घेरे अनि बल्ल हाहाकार मच्चियो, दिग्भ्रमित जनता, राजा र सेनाले के गर्ने कसो गर्ने ठम्याउन सकेन । रथमा सवार जयप्रकाश रथबाटै हाम फाले । उनका दुइ श्रीमती पनि उनकै पछी पछी लागे र पाटन तिर सकुशल भागे । 
अशान्त भीडका बीचबाट पृथ्वी नारायण शाह अगाडी बढे र चिच्चाए - "म तिमीहरुको राजा हुँ, जात्रा जारी राख्नु"। 
मारिने डरले आक्रान्त नेवार जनसमुदायले त्यस आदेश पछाडी झन् धेरै मदिरा पिए । हात हातमा नाङ्गो तरवार बोकेका गोर्खाली सेना सामुन्ने थिए । कतिपय सेनाले बलिया देखिने जवानका गर्धनमा तरवार तेर्साए । निहत्था र मदिरामा लट्ठ नेवार सेना र जनता सामु आदेश पालना गर्नु सिवाय कुनै बिकल्प थिएन । 
त्यहि सालको जाडो याममा गोर्खाले ललितपुर पनि कब्जा गरे । ललितपुर कब्जा गर्न पनि खासै बल प्रयोग गर्नु परेन । त्यहाबाट लखेटिएका मल्लहरु अब भक्तपुरमा जम्मा भए । भक्तपुरले दरवार र देश प्रतिरक्षा गर्न बलियो प्रबन्ध गरिसकेको थियो । तत्पश्चात बेलायति सल्लाहकारको योजना मुताबिक भक्तपुरलाई नाकाबन्दी गरियो । 
तीन बर्षको नाकाबन्दी पछी भक्तपुरको खाद्य भण्डार रित्तिन थाल्यो । अभाव सितै त्यहाँ दर्बार भित्र बेचैनी पनि बढ्दै थियो । त्यहि बीच एक रात एक मल्लका ल्याइते सन्तानले शहर पस्ने ढोकाको चुकुल खोलिदिए । गोर्खाली सेनाको टुकडी सिधै मल्ल राजाहरुका शयन कक्षसम्म पुग्न सके । जय प्रकाश मल्लले आत्म हत्या गरे । उनि प्रति उदारता देखाउदै पृथ्वी नारायणले उनको शवलाई पशुपतिमा दाहसंस्कार गर्ने ब्यबस्था मिलाई दिए । 
भक्तपुरको राजा रणजित मल्ल, जसले पृथ्वी नारायण शाहलाइ पाले, पोसे, हुर्काए, उनले आफु असाध्यै अपमानित भएको महशुस गरे । उनि मारिएनन तर उनको आँखा फोडियो र हिन्दु पवित्र शहर बनारस तिर निर्वासनमा पठाइयो । ललितपुरका राजा तेज नरसिंग मल्ल पृथ्वी नारायण शाह सित कुनै शब्द बोल्न चाहदैन थिए र मौन मात्रै बसी रहे । तेज नरसिंगलाइ एउटा शव राख्ने जस्तो इटाको च्याम्बरमा थुनियो - त्यहाँ सानो प्वाल थियो, जहाँ बाट दिनको एक कचौरा भात छिराउथ्यो । केहि दिन पछी त्यो कचौराको भात जस्ताको तस्तै देखियो, अनि त्यो प्वालमा इटाले छोपी टालियो ।
पृथ्वी नारायण शाहले जे जति गरे त्यो सबै क्याप्टेन सिअनेको सरसल्लाहमा गरे । उनले पृथ्वी नारायणलाई भनेका थिए - "नेपालका जनता ज्यादै मेहनती र बुद्धिमान छन । त्यसैले तिनीहरु एकदम खतरनाक छन् । तिमीले उनीहरुमाथि शासन गर्ने हो भने उनीहरुको मुटुमा गढ़ने गरि आतंक फैलाउन सक्नु पर्छ । उनीहरुलाई अबको कयौं शताब्दि सम्म पनि शासन सत्तामा आउन दिनु हुदैन । शासन सत्तामा कब्जा जमाउने बिचार श्रीजना गर्ने कुनै पनि कुराहरु उनीहरुको दिमागबाट मेटाउनु पर्छ । यस्तो गर्न कडा नियम र तरवार (हत्या हिँसा)को साथ लिनै पर्छ ।"
तत्पश्चात, स्थानीय नेवारहरुलाई पढ्न लेख्न बाट बन्चित गरियो । नया निर्माण कार्य गर्न रोक लगाइयो । भत्केको घर मन्दीर पुनर्निर्माण गर्न पनि रोक लगाइयो । व्यापार ब्यबसायमा नियन्त्रण गरियो । सम्बत १७६७ को कर श्रेस्ता फेला परेको छ, जसमा उल्लेख भए अनुसार उपत्यकामा त्यो बेला तरकारी र फलफुल मात्रै पनि १७६ थरिको उत्पादन हुने गर्थ्यो, जुन आज पर्यन्त काठमाडौँमा अस्तित्वमा छैन । स्थानीय नेवारहरुलाई सानो भन्दा सानो नियम उल्लङ्घन गरेको देखिए पनि फाँसी दिन थालियो । सम्बत १७७० मा मात्रै पनि २५०० नेवारहरु सजायको नाममा मारियो । यस्तो व्यापक दमनको नतिजा स्वरूप दोस्रो पुस्ताको नेवारहरु एकदम काथर र पलायनबादी बन्न थाले । दमन र अत्याचार बिरुद्द बोल्नासाथ मारिने स्थिति बन्यो । तेस्रो पुस्ताका नेवार सम्म आइपुग्दा ती अत्याचारबारे जानकारी भएका मान्छे नै बाँकी रहेनन् र ती कुराहरु बिर्सन थाले । 
पृथ्वी नारायण शाहको शासन पश्चात ती शहरहरुमा विकास ठप्प भयो । श्रीजनशील दिमागहरु निमिट्यान्न पारेपछि ती शहरको जीवन्तता गुम्न थाल्यो । तत्पश्चात बेला बेला भूकम्प आएर ठुल्ठुला पुनर्निर्माणको खाचो पर्‍यो, पुनर्निर्माणको निमित्त राज्यले मनग्य पैसा खर्च गरेता पनि ती शहरहरुको जीवन्तता फेरी कहिल्यै फर्किएन । 
बेलायतीहरुको हिंश्रक योजना मुताबिक चलेको गोर्खाली सैन्य योजनाको फलस्वरूप बेलायतले ठूलो आर्थिक फाइदा स्वभाबिक रुपले हासिल गरे । सम्बत १७७८ मा मुगल साम्राज्य टाट पल्टियो र तिनले बेलायती अधिनस्थता सजिलै स्वीकारे । यसको असर समग्र मध्य एशियामा पर्‍यो । पृथ्वी नारायणलाइ हतियार बनाइ त्यस क्षेत्रको पुरानो र चालु आर्थिक मार्ग बन्द गरेपछि बेलायतले आर्थिक साम्राज्य निर्धक्क चलायो । 
यो घटनाबाट तिब्बतको अर्थतन्त्र पनि नराम्ररी प्रभावित भयो । फलस्वरूप संकुचित तिब्बती अर्थतन्त्रले स्वाभिमानको निमित्त गुम्बाहरुमा भर पर्नु पर्‍यो, जसको फलस्वरूप त्यस क्षेत्रमा बुद्धका शालीन अनुहारको छत्रछायामा सामन्ती व्यवस्था फस्टाउन पुग्यो । यस्तो नकारात्मक असर तिब्बत मात्र हैन उत्तरी चीन सम्म पनि बिस्तृत भएको थियो । 
पछिल्लो समयमा बेलायतिहरु गोरखा सित खुशी रहेनन् । गोरखाले रगतको स्वाद चाखी सकेको थियो र जीतको उन्माद तिब्र थियो। उनीहरु हत्या हिँसाबाट मुक्त भएर बस्न सक्तैन थिए । त्यसैले उनीहरु वरपरका पहाडी इलाकामा लडाई छेडदै हिड्न थाले । त्यस्तै आफुले जितेका क्षेत्रलाइ "निषेधित इलाका"मा परिणत गर्दै गए । उनीहरुको पहाडी आधार क्षेत्रतिर चुपचाप बसुन्जेल बेलायतले वास्ता पनि गरेन । तर सम्बत १७८९ मा उनीहरु युद्दउन्मादी भएर चीन तथा बेलायतले अधिकार क्षेत्र ठानेको ठाउहरुमा समेत हमला गर्न थाले । 
बेलायतका जनरल अक्टरलोनीले लेखेका छन्- "हामीले गोर्खाली सेनालाइ कतै न कतै अल्झाउनु पर्छ ताकी उनीहरुको दिमाग राज्य बिस्तारबाट अन्त मोडियोस । 
लर्ड हेस्तिन्गले सम्बत १८१७ मा उनको डायरीमा लेखेका छन्- "नेपालमा शान्ति ल्याउन नेपालको गोर्खाली सेनालाइ व्यस्त राख्नु पर्छ र त्यो पनि तिनको देशभन्दा धेरै टाढा |"
यो नीति अनुरुप गोरखा भर्ति केन्द्र खोलेर गोर्खालीलाई बेलायति सेनामा हुल्न थालियो । गोर्खाली सेनालाई दिने गरेको तलबको १/३ (एक तिहाई) रकम नेपालको शासक (सरकार) लाइ दिने गरियो, जुन नेपालको महत्वपुर्ण आम्दानी श्रोत बन्न गयो |
गोर्खाली जवानहरु देश छोडदै बिदेशमा लड्न जान थालेपछि नेपालभित्र तुलात्मक रुपमा शान्ति देखिन थालियो । तर दरबार भित्र भने शान्ति आएन । शाहहरु एक आपसमा भिड्न थाले । उनीहरुले देश र जनताको बारेमा खासै चासो लिदैन थिए । तिनीहरु आफ्नो सानो सानो स्वार्थमा नै अल्मलिएका थिए । 
यस्तै घटनाक्रम संगै कोत पर्व भयो । यस पछाडी जंग बहादुर राना शक्तिशाली बनि निस्किए र उनले शाह राजा सित शक्ति खोसेर शासन चलाए । 

यस्पछाडी के भयो आफै किताब खोजेर पढ्नु होला । Nepal: Geschenk der Götter (Nepal Gifts of the Gods), by Hans-Georg Behr

Dey daboo ya bishay pau

Haiku Seminar with Dr Ananda Joshi

Newarland 009

http://tinyurl.com/newarland009

भाषिक समानतामा रूपान्तरण आवश्यक

धीरेन्द्र प्रसाद साह राजविराज, चैत्र १८ गते। प्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराईले जेठ १४ अघि नै संविधानलाई मूर्त रूप दिने बताउनु भएको छ। राष्ट्रिय मैथिली सम्मेलन २०६८ को शनिबार राजविराजमा उद्घाटन गर्दै उहाँले शान्तिप्रक्रिया अन्तिम चरणमा पुगिसकेकाले कुनै पनि हालतमा जेठ १४ अघि नै लोकतान्त्रिक संविधानलाई मूर्त रूप दिने ठोकुवा गर्नुभयो। सङ्घीयताबिनाको संविधान परिकल्पना गर्न नसक्ने बताउँदै उहाँले सङ्घीय शासन प्रणालीका बारेमा राजनीतिक दलहरूसँग व्यापक छलफल भइरहेको जानकारी दिनुभयो। वर्तमान सरकार स्वशासन, आत्मनिर्णयको अधिकारप्रति संवेदनशील रहेकाले उक्त विषयहरूमा चाँडै नै टुङ्गो लगाई शान्तिप्रक्रिया तार्किक निष्कर्षमा पुर्‍याई संविधान बनाएर आर्थिक समृद्धितर्फ अघि बढ्ने उहाँले बताउनुभयो। वर्तमान सरकारको मुख्य लक्ष्य शान्ति र संविधान रहेको भन्नुहुँदै प्रधानमन्त्री भट्टराईले सेना समायोजन विशेष समितिको चैत ३० गतेभित्र सेना समायोजनको काम पूरा गर्ने निर्णय ऐतिहासिक रहेको बताउनुभयो। सम्मेलनका मूल आयोजक समारोहका संयोजक विष्णुकुमार मण्डलको अध्यक्षतामा आयोजित सो कार्यक्रममा प्रधानमन्त्री भट्टराईले लोकतान्त्रिक संविधानमा मैथिलीसहित तमाम मातृभाषालाई नेपाली भाषासरह राष्ट्र भाषाको दर्जा दिने बताउनुभयो। महान् जनयुद्ध, ऐतिहासिक जनआन्दोलन, मधेस विद्रोहको समेत त्यही मूलमन्त्र रहेको स्मरण गराउँदै उहाँले एक भाषा एक भेषको सट्टा भाषिक समानतामा रूपान्तर गर्न आवश्यक रहेको बताउनुभयो। प्रधानमन्त्री भट्टराईले दक्षिण अफि्रकामा सङ्कटकालका वेला चार हजार मानिस मारिएको चर्चा गर्दै कुनै पनि देशका लागि सङ्क्रमणकालीन अवस्था सङ्कटपूर्ण रहेको भए पनि नेपालको सङ्क्रमणकालीन अवस्था शान्त र सुव्यवस्थित रहेको बताउनुभयो। प्राचीनकालमा मिथिला गौतमबुद्ध, अष्टावक्र, जानकीजस्ता विद्वानहरूको गढ रहेको उल्लेख गर्दै उहाँले मैथिली जस्तो सहज भाषा, सरल व्याकरण, सुन्दर लिपि, बृहत् शब्दकोष रहे पनि मैथिली भाषा, संस्कृति, रीतिरिवाजका बारेमा पठनपाठन नहुनु विभेदपूर्ण रहेको बताउनुभयो।

खोई तिनको देश?

अभय श्रेष्ठ- यो जितः न जिगुः देश यो

तर, जि मखं जिगु देश ग्वः?
(मन पर्छ मलाई पनि मेरो देश
तर, मैले देखिनँ, खोई मेरो देश?)
-दुर्गालाल श्रेष्ठ

भाषिक, सांस्कृतिक अधिकारयुक्त राज्य बन्ने सपनाको जगमात्र के हालिएथ्यो, जातीय सद्भाव खलबलिने भनेर बबन्डर मच्चाइयो। परिणाम हाजिर छ, विविध जातजाति र भाषाभाषीका फूलहरू एउटै बगैँचामा फुल्ने संघीयताको सपनामात्र भत्केन, जनादेश पूरा नगरी संविधानसभाकै हत्या गरियो। फेरि पनि अल्पमत, उत्पीडत जाति, थिचिएका भाषाभाषीले कवि दुर्गालाल श्रेष्ठले जस्तै भन्नुपर्ने दिन आयो, खोई मेरो देश?

जातीय राज्य, जातिवादी राज्य र पहिचानयुक्त राज्य एकै कुरा हुन् त? 'होइनन्', नेपालभाषाको दैनिक सन्ध्या टाइम्सका सम्पादक तथा युवाकवि सुरेश किरणले बारम्बार लेख लेखेर स्पष्ट पारेका छन्, 'पहिचानयुक्त राज्य एकजातीय राज्य अन्त्य गरी बहुजातीय, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक राज्य बनाउने अभ्यास हो।'
जनजातिले त इतिहासदेखि आफ्नो भाषा, संस्कृति थिचिएको क्षतिपूर्तिस्वरूप आफ्नो बाहुल्य भएको क्षेत्रमा आफ्नै पहिचान झल्काउने नाम दिएर आत्मसम्मानको पुनर्बहालीमात्र खोजेका थिए। हो, विघटित संविधानसभाको राज्य पुनर्संरचना तथा राज्य शक्तिको बाँडफाँट समितिको प्रतिवेदनमा अग्राधिकारको व्यवस्था थियो। त्यसलाई दलित र अत्यन्त पिछडिएका जनजातिका हकमा मात्र सीमित गरेर पहिचानयुक्त राज्य बनाउन सकिन्थ्यो। जनजातिहरू संविधान जारी हुनुपर्ने घडीमा त्यसका लागि तयार पनि भइसकेका थिए।
एकभाषिक देश
नेपालका सरकारी अड्डा, अदालत र शिक्षालयमा चल्ने भाषा नेपाली हो। सबै नेपालीको भाषा भने पनि मूलतः यो खस जातिको भाषा हो। राज्यबाट प्रश्रय नपाएपछि अरु जातिका भाषा विकसित हुन पाएनन् र माध्यम भाषा हुँदै खस भाषा जबर्जस्ती सबै नेपालीको भाषा हुन पुग्यो। गणतन्त्रमा सरकारी अड्डा, अदालत र शिक्षालयमा नेपाली भाषासँगै अरु जातजातिका भाषालाई पनि मान्यता देऊ, जान्नेले त्यही भाषामा, नजान्नेले नेपालीमै काम गरून् भन्ने माग कुन दृष्टिले नाजायज थियो र?
पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरण गरेपछि पूरै नेपाली समाजको हिन्दूकरण र खसकरण गरियो। अप्रिल विद्रोहको सफलतापछि नेपाल धर्म निरपेक्ष राष्ट्र घोषित भयो। तैपनि, हिन्दू धर्म र खस भाषाले विशेष अधिकार र मान्यता पाइरहे। यसको सबैभन्दा बढी सजाय जनजातिका भाषाभाषी र साहित्यले भोग्नुपरेको छ। खस भाषालाई 'नेपाली' भनिएको छ। त्यसो भए अन्य भाषाभाषी अनेपाली त? भन्न त भनिन्छ, 'होइन, सबै भाषाभाषी नेपाली', व्यवहारचाहिँ तिनीहरूमाथि 'अनेपाली' लाई जतिकै गरिन्छ। नत्र नेपाली भाषा, साहित्यको कुरा गर्दा नेपालभाषा, मैथिली, अवध, भोजपुरी, थारु आदि भाषा, साहित्यको उल्लेख किन गरिँदैन?
साहित्यमा नेपालभाषा
यस मानसिकताको सजाय सबैभन्दा बढी भोग्नुपरेको भाषामध्ये एक हो, नेपालभाषा। (मैथिली, भोजपुरी, तामाङ, थारु, अवध, राई, मगर, गुरुङलगायत अन्य भाषाको नियति पनि यही छ।) नेपालभाषामा उत्कृष्ट साहित्य लेखिएका छन्। परन्तु, त्यसलाई मूलधारको साहित्यका रूपमा कहिल्यै उल्लेख गरिएन।
पूर्ण वैद्य नेपालभाषाका मानक कवि हुन्। सरासु (झिनो स्वर), लः ल ख (पानी पानी हो) जस्ता प्रसिद्ध कविता किताबका स्रष्टा वैद्य नेपालभाषामा आधुनिक कविताका 'ठूल्दाइ' का रूपमा चिनिन्छन्। नेपालीमात्र नभई अन्तर्राष्ट्रिय जगत् नै उनका कवितासँग परिचित छ। अमेरिकी एक समीक्षकलाई उद्धृत गर्दै कवि मञ्जुलले कुनै दिन मलाई भनेका थिए, 'वैद्य एसियाली कविताकै उत्कृष्ट मानशिल्पी हुन्।' 'खुट्टा देख्नेबित्तिकै' शीर्षक एक कवितामा वैद्य लेख्छन्-
खुट्टा देख्नेबित्तिकै गुन्न थाल्छु
मेरो गन्तव्य बाँकी छ
मलाई पुग्नुपर्ने ठाउँ प्रशस्त छ
झ्यालढोका देख्नेबित्तिकै
झल्याँस्स हुन्छु,
मलाई व्यक्तिनु छ
आफैँबाट बाहिर निस्कनु छ
विद्रोही र रुमानी भावका कवितामा स्व. सुन्दर मधिकर्मी पनि उत्तिकै जमेका छन्। नेपाली भाषामा अनुदित उनका कविताहरूको सँगालो 'सुन्दर मधिकर्मीका कविता' इन्द्र मालीको सम्पादनमा छापिएपछि थुप्रै नेपाली साहित्यप्रेमीले उनको अनुपम काव्यकलाबारे जानकारी पाए। सोही किताबमा आयामेली कवि ईश्वरवल्लभले लेखेका छन्, 'सुन्दर मधिकर्मीलाई पन्छाएर आधुनिक नेपाली कविताको अध्याय पूरा हुनै सक्दैन।'
शब्दको आगो बाल्ने शक्तिशाली कवि हुन् बुद्ध सायमी। आन्दोलनका नारा बन्न सक्छन् उनका कविता। श्रीखण्डझैँ पवित्र पाखण्डलाई थाङ्नाजस्तै च्यात्न चाहन्छन् उनी। आफ्नो एक कवितामा उनी लेख्छन्, 'तिम्रो संस्कार र मनोवृत्तिका लालमोहर च्यात्न देऊ मलाई/ म त त्यहीँ नै कैद छु।' कवितामा नारी विद्रोह उराल्न पोख्त छिन् प्रतिसरा सायमी। पितृसत्तात्मक समाज व्यवस्थाविरुद्ध उनले आफूलाई नालिसपत्र बनाएकी छन्।
धुस्वाँ सायमीको उपन्यास 'गंकी' सम्भवतः सबैभन्दा बढी अन्तर्राष्ट्रिय भाषामा अनुदित नेपाली कृति हो। तारानाथ शर्माले यसलाई भ्लादिमिर नोबाकोभको उपन्यास 'लोलिता' सँग दाँजेका छन्।
युवाकवि सुरेश किरणका कविताले थुप्रै नेपाली साहित्यप्रेमीलाई पनि आकर्षित गरेको छ। आन्दोलनलाई नै आन्दोलित पार्ने शक्ति छ उनका कवितामा। 'रोल्पा' एक उदाहरण हो जसमा भूगोल नजान्ने शासकमाथि उनले प्रहार गरेका छन्। नेपाली कविता डट कम र अमरकान्ति स्कूलद्वारा हालै लेलेमा आयोजित 'समसामयिकताका सन्दर्भमा आजका कविता' कार्यक्रममा नेपालभाषी कवि नर्मदेश्वर प्रधानका कविता सुन्दा नेपाली भाषाका थुप्रै साहित्यकारले ओठ टोकेका थिए। प्रधानले सुनाएको कवितामा अन्धो सत्ता नांगो मानिसलाई भन्छ, 'शान्ति थाप'। नांगो मानिसले केमा थापोस् शान्ति! साहित्यकार नारायण ढकालले त मुखै फोरे, 'विवेकहीन सत्ताका लागि यो कविता ठूलो चुनौती हो।'
यी प्रसंग केही उदाहरण हुन् जसले नेपालभाषामा पनि निकै उत्कृष्ट साहित्य लेखिएका छन् भन्ने प्रमाण दिन्छन्। परन्तु, नेपालभाषाका उत्कृष्ट साहित्यसँग आमपाठक परिचित छैनन्।
आधुनिक कवितामा कति अर्थमा यसले नेपाली भाषाका कवितालाई नै पछाडि पारेको दाबी गरिन्छ। तुलनात्मकरूपमा नेपालभाषामा लेख्नेहरू कम छन्। त्यसलाई गुणस्तरीय लेखनले क्षतिपूर्ति गरेको छ।
ओझेल परेको माटो
रण मल्लबाट थालिएको नेपालभाषी कविताले महेन्द्र मल्लसम्म आइपुग्दा कवितात्मक स्वरूप ग्रहण गर्‍यो। चित्तधर हृदय, फत्तेबहादुर सिंह, सिद्धिदास, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, केदारमान व्यथित, पे्रमबहादुर कसाः, माधवलाल कर्माचार्य, तीर्थराज तुलाधर, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, नारायणदेवी श्रेष्ठ, चित्तरञ्जन नेपाली, फणिन्द्ररत्न बज्राचार्य, दुर्गालाल श्रेष्ठसम्म आइपुग्दा यो निकै उन्नत रूपमा देखापर्‍यो। २०१७ सालपछि उदाएका केही कविले नेपालभाषाका कवितालाई कायाकल्पै गरिदिए। त्यसलाई नयाँ कविता नाम दिइयो। इन्द्र मालीको सम्पादनमा २०४९ सालमा तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट प्रकाशित 'नेवारी भाषाका आधुनिक केही कविता' मा नयाँ कविताको सांगोपांगो रूप देख्न सकिन्छ। नेपाली अनुवादमा कवितात्मक भाषा खड्कन्छ तैपनि कवितात्मक गहिराइ सजिलै नाप्न सकिन्छ। किताबमा श्यामसुन्दर सय्जु, पूर्ण वैद्य, योगेन्द्र प्रधान, सुन्दर मधिकर्मी, बुद्ध सायमी, आनन्द जोशी, केशवमान शाक्य, प्रतिसरा सायमी, सुदन खुसः र सुरेश किरणका प्रतिनिधि केही कविता छन्।
सुन्दर मधिकर्मीद्वारा सम्पादित गाजलं दागु चा (ओझेल परेको माटो) मा पनि नेपालभाषी आधुनिक कविताको प्रतिनिधि रूप देख्न सकिन्छ। मालीको सम्पादनमा निस्केको पुस्तक प्रकाशनको २० वर्षबीच नेपालभाषाको नयाँ कविताको रूप फेरिएको छैन। भनिन्छ, सुरेश किरणपछि नयाँ पुस्ता र प्रतिसरा सायमीपछि नारी हस्ताक्षरको खासै दरिलो उपस्थिति छैन।
मालीको किताबमा नसमेटिएका अरू थुप्रै कवि छन्। तिनको योगदान पनि महत्वपूर्ण मानिन्छ। नवीन चित्रकार, श्रीराम श्रेष्ठ, माधव मूल दार्शनिक धारका गम्भीर कविता लेखिरहेका छन्। नर्मदेश्वर प्रधान, पुष्पराज कर्णिकार, योगेशराज मिश्र, राजभाइ जःकमी, रजनी मिला, सुधीर खोबी, त्रिरत्न शाक्य, शाक्य सुरेन, रासा, पुष्प मुनंकर्मी समसामयिक राजनीति र जीवनका विविध आयाममाथि राम्रा कविता लेखिरहेका छन्। यही धारा पछ्याइरहेका छन् रोशनकुमार राजभण्डारी, ईश्वरीमैया श्रेष्ठ, तब मरु, कृष्णभक्त बोडे, रामगोपाल आशुतोष, गणेशराम लाछी, अगिब बनेपाली, नरेन्द्रप्रसाद जोशी, दया खड्गी वेचैन आदि।
आधुनिक कविता किताबमा पूर्ण वैद्यको सरासु, लः ल ख, आनन्द जोशीको विस्थापित जि जि मखु, योगेन्द्र प्रधानको हावलासा, बुद्ध सायमीको जि जिगु वर्तमान (म मेरो वर्तमान), केशवमान शाक्यको बिनाच्वंगु पहर, प्रतिसरा सायमीको जि छकू नालिस भो (म एउटा नालिसपत्र), सुन्दर मधिकर्मीको फसय थ्वइच्वंगू म्हे ( हावामा गुञ्जिरहेको गीत), जिगु म्हंगसया जाँ (मेरो सपनाको उचाइ), सुदन खुसको 'तनावनाच्वंगु', सुरेश किरणको 'थौँ घण्टाघरं जिकेः ईः न्याना च्वन' (घण्टाघरले आज मलाई समय सोधिरह्यो) लोकप्रिय छन्। शास्त्रीय साहित्यमा गिरिजाप्रसाद जोशीका कविता र चित्तधर हृदयको महाकाव्य 'सुगत सौरभ' स्मरणीय छन्। 'सुगत सौरभ' विभिन्न अन्तराष्ट्रिय भाषामा अनुदित छ।
स्व. धुस्वाँ सायमी नेपालभाषाका प्रथम उपन्यासकार हुन्। गंकी (ग्रहण), मिसा (युवती) मतिना (प्रेम), निभा (घाम), मयजु (आइमाई), पल्पसा (बिजुली चम्काइ) लगायत झन्डै दुई दर्जन उपन्यासका स्रष्टा सायमीलाई नेपालभाषा उपन्यास सम्राट् उपाधि दिइएको छ। २०१५ सालमा प्रकाशित गंकीलाई सायमीको पर्याय नै मानिन्छ। यसलाई भ्लादिमिर नोबाकोभ र अल्बर्टो मोरावियाका उपन्याससँग दाँजिएको छ। तारानाथ शर्माका अनुसार यो नेपालकै पहिलो मनोविश्लेषणात्मक उपन्यास हो। उपन्यासमा भ्रष्ट यौन सम्बन्धको दुर्नियतिको दायित्व आइमाईले मात्र बोक्नुपरेको कथा छ। ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यको न्हाय्कं (ऐना) लाई यौनविश्लेषणात्मक उपन्यास मानिन्छ। मथुरा सायमीको कटामरी (खेलौना), गिरिजाप्रसाद जोशीको सिलुस्वाँ, विपात्र, रामशेखर नकर्मीको नसँ फाःगुचा (रात चिर्ने बिहान), केदार सितुको स्वम्हम्ह मनु (तेस्रो मान्छे), शशीकला मानन्धरको जल्ल थिंगु लँपु (उज्यालो बाटो) चर्चित छन्।
भरत साःमी, लक्ष्मण राजवंशी, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ कथामा नेवारी संस्कृति र सामाजिकता चित्रण गर्न पोख्त मानिन्छन्। अमृतरत्न तुलाधर, केदार सितु, धु्रव मधिकर्मी आधुनिक बिछट्ट शैली र विषयवस्तुमा नयाँपनका लागि चिनिन्छन्। पूर्ण वैद्य, पद्मरत्न तुलाधर, पूर्णकाजी ताम्राकार, रमेशकाजी स्थापित, विष्णु अल्पज्ञ, मंगलप्रसाद स्यःस्य, नर्मदेश्वर प्रधान, इन्द्र माली निबन्ध तथा समालोचनामा जमेका छन्।
एकभाषिक राज्यमा देशको कुल जनसंख्याको थोरै प्रतिशत जनताले बोल्ने भाषाको साहित्य ओझेल पर्नु अस्वाभाविक होइन। यसको अर्थ अल्पमत भाषाहरूमा स्तरीय साहित्य लेखिएकै छैनन् भन्ने हुनै सक्दैन। नेपालभाषा साहित्य स्वयं एक चुनौती हो। मैथिली, भोजपुरी अन्य चुनौती हुन सक्छन्। विश्वसाहित्य वा कलाको वास्तविक रूप हेर्ने हो भने अंग्रेजी भाषाबाहिर पनि पुग्नु जरुरी छ। त्यसैगरी नेपाली साहित्यको वास्तविक रूप हेर्ने हो भने नेपालभाषा, मैथिली, भोजपुरीलगायत भाषामा पनि छिर्नु जरुरी छ। अर्कातिर नेपाली साहित्य भन्नाले नेपाली भाषाको साहित्यमात्र भन्ने अनुदार घेरा नाघ्नु जरुरी छ। माध्यम भाषाका रूपमा नेपाली भाषाका सञ्चारमाध्यमसँग त्यो नैतिक इमानदारी माग गर्नु जरुरी छ जसमा विनापूर्वाग्रह विभिन्न भाषाभाषीका सूचना पनि न्यायपूर्ण तरिकाले प्रवाह गरियोस्।
सुभायः च्वःमि!
भाषा आन्दोलनको असली वाहक लेखकहरू नै हुन्। तिनकै कारण लोपोन्मुख भाषाको बीउ जोगिएर फैलिन्छ। अंग्रेजी भाषाको दबाब रहेको भूमण्डलीकरणको युगमा नत्र अल्पमत भाषाको के हालत हुन्थ्यो होला! त्यसैले हामी सबैले भन्नुपर्छ, सुभायः च्वःमि (धन्यवाद लेखक महोदय)! तिनकै आन्दोलनले एक दिन नेपाल नामको बगैँचामा फुल्नेछन् सबै भाषाभाषीका सयौँ फूलहरू।
http://nagariknews.com/saturday/41956-2012-06-10-13-43-24.html

पनौती जात्रा र किंवदन्ती

डा. सुमनराज ताम्राकार

जेष्ठ २१ [2069/2012] -
बर्सेनि मनाइने पनौती जात्रा जेठ २० गते सुरु भई शुक्लपूणिर्मा अर्थात् २२ गते इन्द्रेश्वर, उन्मत्त भैरव र भद्रकाली माईबीच तीनतीनपटक रथ जुधाई सम्पन्न हुन्छ । ऊ बेला जात्रा हेर्न आएका पाहुनाहरू नै जिल्लिने गरी मध्यराति सिध्याइने यो जात्रा आजकल मध्याह्नताका हुन्छ । यसै साँझ ब्रह्मायणी माईको पनि जात्रा गरिन्छ ।

पनौती जात्राको पहिलो दिन कुल्क्याको राति बाजागाजासहित ब्रह्मायणीको खट त्यसपछि भद्रकालीको रथलाई त्रिवेणीघाटमा लगिन्छ । त्यसपछि दुईंचा न्याय्केगु भनी कुल्क्याः को मुख्य कार्य सुरु हुन्छ । ब्रह्मायणी मन्दिरमा शिलावती यज्ञका लागि आवश्यक पूजा सामानहरू लिई पारि ब्रह्मायणी जाने पुण्यमातामाथिको झोलुंगे पुल पार गर्ने काम साह्रै ढिलो गरी पार गर्छ । करिब २५ मिटर लामो झोलंुगेपुल पार गर्न त्यस्तै परे करिब ४५ मिनेट समय लाग्छ । यसो गर्नाको किंवदन्ती यसप्रकार छ ।

परापूर्वकालमा पुण्यमाता खोलामा निकै ठूलो बाढी आएका कारण त्रिवेणीघाट पारि रहेको ब्रह्मायणीमा गई शिलावती यज्ञ गर्न व्यवधान पुगेका बेला पनौती जन्मस्थान भएको विश्वास गर्ने वासुकी नागले पुलको काम गरेका थिए रे । माछाजस्तै नागको जीउ पनि चिप्लो हुने र पुच्छरतिर सानो हुने कारण दुईंचा न्यायकेगुका दिन सांकेतिक रूपमा ढिलो हिँड्ने गरेको भनिन्छ । यो जात्रा सायद नेपालभरिमा यहाँ मात्र गरिन्छ । मध्याह्नतिर गरिने यो जात्राको सिलसिलामा सुरुमा ब्रह्मायणीलाई रथयात्रा गरी नगरपरिक्रमा गराई लाय्कु दरबारनेरको पुलिस पाटीमा पुर्‍याइन्छ । त्यसपछि महादेवको खट बोकेर भद्रकाली एवं उन्मत्त भैरवको रथ तानेर लाय्कु दरबारको प्रांगणमा पुर्‍याइन्छ । सुरुमा भैरव र भद्रकालीबीच र पछि महादेव र भद्रकालीबीच ३-३ पटक रथ जुधाइन्छ ।

विगतमा पनौती जात्रा आएको जनाउ दिनका लागि ज्ोठ शुक्ल दशमीदेखि आषाढ कृष्ण तृतीयासम्म कसाईहरूद्वारा आफ्नै विशेष बाजा बजाई नगर परिक्रमा गर्ने परम्परा थियो । यसै जात्राका लागि चाहिने कुस्ले बाजा, दुईंचाको व्यवस्था पनि जसोतसो चलाउनुपरेको छ । पूणिर्माको दिन रथ जुधाएको हेर्न वरिपरिका गाउँ र अन्यत्रका मानिसहरूको घुइँचो लाग्छ । पहिलेपहिले डाँडापारिबाट तामाङ जातिका थुप्रै दिदीबहिनी पूणिर्माको अघिल्लो दिन आई रातभरि तामाङ दोहोरी गाई बस्ने चलन थियो । विगतमा पनौती जात्राताका चिउरी, केरा र घुमको निकै बेचबिखन हुन्थ्यो । समय क्रमसँगै यी पक्षहरू नासिने अवस्था छ, यसलाई बेलैमा संरक्षण संवर्द्धन गर्न आवश्यक छ ।

जात्रासम्बन्धी केही किंवदन्ती

एकपटक भद्रकाली एकदमै कामातुर भई महादेवलाई लखेट्न थालिछन् । पनौतीको लाय्कु दरबार नजिक पुग्दा भद्रकाली घोप्टो परी लड्न पुगिन् । यही बेला भद्रकालीले पछाडि हेर्दा उन्मत्त भैरव देखिन् र भैरवले पछाडिबाट तीनपटक शारीरिक सम्पर्क राखे । पछि महादेवले पनि भद्रकालीसँग तीनपटक शारीरिक सम्पर्क राखेको कुरालाई नै प्रतिबिम्बित गर्दै पनौतीमा बर्सेनि रथ जुधाउने परम्परा प्रचलनमा छ ।

त्यसो त पनौती जात्राबारे कुनै लिखत, ग्रन्थ पनि केही छैन । सायद पनौतीका धेरैजसो बासिन्दा कृषक छन् अर्थात् कृषिमा आधारित छ । पनौतीको जात्राताका मनसुन सुरु भई पानी पर्ने मौसम भएकाले यो जात्रा आसपास जस्तोसुकै खडेरीमा पनि पानी पर्छ भन्ने विश्वास भएकाले त्यस्तै परे पनौतीवासीले जात्राकै दिन पनि पाहुनालाई घरमै छाडी रोपाइँमा जान बेर लाग्दैन रे । त्यसैले ज्यापुन्ही अर्थात् काम गर्ने पूणिर्मा भनिएको रे ।

जेठ शुक्लपूणिर्माको दिन सबेरै पनौतीमा पुण्यमाता र रोसीको संगममा स्नान गर्नाले पाप पखालिन्छ भन्ने जनविश्वास छ । गौतम ऋषिकी पत्नी अहल्यासँग अनैतिक सम्बन्ध राख्ने इन्द्रको श्रापमोचन पुण्यमाता र रोसीको संगममा पूणिर्माको दिन बिहानै नुहाउनाले भनी स्कन्दपुराणअन्तर्गत हिमवत् खण्डमा उल्लेख गरिएको छ । यस्तै धार्मिक महत्त्व बाह्र वर्षै मकरमेला तथा बर्सेनि माघेसंक्रान्तिको दिन त्रिवेणीघाटमा नुहाउनाले पनि पुण्य मिल्छ भन्ने जनविश्वास छ ।